धितोपत्र र धितोपत्र बजार सम्बन्धि जानकारी -(Securities and securities market information)

धितोपत्रः

ü  ✅ संगठित संस्थाले वा सरकारले आफुलाई आवश्यक पूँजी संकलन गर्न जारी गरेको वित्तीय उपकरणलाई धितोपत्र भनिन्छ ।

ü  ✅ यस अन्र्तगत संगठित संस्थाले जारी गरेको शेयर, स्टक, बण्ड, डिवेन्चर, सामुहिक लगानी योजना सम्बन्धि प्रमाणपत्र र सरकारले जारी गर्न T – bill, Development Bond, citizen Bond, National Bond and Foreign employment Bond  पर्दछन् ।

ü  ✅ धितोपत्र सरकार र पब्लिक लि. कम्पनीले मात्र जारी गर्न सक्दछ ।

  धितोपत्र बजारः

✅ सरकार वा कम्पनीले जारी गरेको वित्तीय उपकरणको खरिद बिक्रि हुने बजारलाई धितोपत्र बजार भनिन्छ ।

✅ संगठित संस्थाले धितोपत्र मार्फत आवश्यक पुँजी संकलन गर्दछ भने सोको खरिद कर्ता वा लगानी कर्ताले संस्थाको स्वामीत्व ग्रहण गर्ने, ब्याज , मुनाफा र लाभांसको हिस्सेदार बन्न पाउने मौका पाउछन् ।

✅ अतः यस बजारले सर्वसाधारण जनता र संगठित संस्थाबीच सम्मर्क सेतुको रुपमा काम गरी यी बीच सुमधुर सम्बन्धको बहाली गर्दछ ।

धितोपत्र बजार मूलतः निम्न २ प्रकारका हुन्छनः

    क.   प्राथमिक बजार (Primary or Initial Market):-  कम्पनी अर्थात सरकारले प्रथम पटक जारी गरेको धितोपत्रको कारोवार हुने बजारलाई प्राथमिक बजार भनिन्छ । यस बजारममा बिक्रि प्रबन्धको माध्यम द्धारा कम्पनीको धितोपत्र सर्वसाधारणमा बिक्रि गरी पूँजी संकलन गरिन्छ ।

ख. दोस्रो वा सहायक बजार (Secondary Market):- प्राथमिक बजारबाट धितोपत्र खरिद गरेपछि त्यसलाई पुन बिक्रि गर्न सकिने बजारलाई दोस्रो बजार भनिन्छ । यस बजारमा लगानीकर्ताहरु बीच मात्र सम्बन्ध हुन्छ । कम्पनिको सम्बन्ध रहदैन । नेपालमा नेपाल स्टक एक्सेन्ज लि. एक मात्र दोस्रो बजार हो ।

स्टक एक्सेन्ज Stock Ex-Change

✅  कम्पनी वा सरकारले जारी गरेका धितोपत्र किनबेच गर्ने स्थानलाई स्टक एक्स्चेन्ज भनिन्छ यसैलाई नै दोस्रो बजार भनिन्छ ।

✅  NEPSE मा औपचारिक रुपमा धितोपत्रको कारोवार वि.स २०५० सालबाट भएको हो ।

✅  कुनै कम्पनी वा सरकारले धितोपत्र निश्कासन गरेपछि धितोपत्रको कारोवार गराउन नेपाल स्टक एक्स्चेन्जमा सूचीकरण गराउनु पर्दछ ।

नेप्से परिसूचक Nepse Index

✅ नेपाल स्टक एक्स्चेन्जको छोटकारी नाम नेप्से हो भने परिसूचक भनेको सूचकांक हो ।

✅ नेप्सेमा कारोवार हुने सम्पूर्ण कम्पनीको कुल बजार पूँजीकरण घटेको छ वा बढेको छ भनि संकेत गर्ने सूचकाँकलाई नेप्से परिसूचक भनिन्छ ।

✅ यसले समग्र शेयर बजारको घटबढलाई संकेत गर्ने भएको हुनाले लगानीकर्ताहरुलाई यसको ठुलो महत्व रहेको हुन्छ ।

✅ बढ्न सूरु गरे किन्ने र घट्न शूरु गरे बेच्ने प्रवृत्ति नेपाली बजारमा छ ।

समयावधिका आधारमा धितोपत्र बजार:-

अल्पकालिन , मध्यकालिन वा दीर्घकालिन प्रकृतिका वित्तीय उपकरणको कारोवार हुने बजारलाई धितोपत्र बजार भनिन्छ । 

धितोपत्रको समयावधिको आधारमा धितोपत्र बजार निम्न २ प्रकारको हुन्छ:-

क. मुद्रा बजार (Money Market)

✅ मुद्रा, निक्षेप , कर्जा लगायतका अन्य वित्तीय कारोवार सँग सम्बन्धित उपकरणहरुको कारोवारलाई मुद्रा बजार भनिन्छ ।

✅ मुद्रा बजारमा ब्याजदर तथा विनिमय दर मुद्राको माग र आपुर्तिबाट निर्धारण हुन्छ । जसको नियमन ने.रा.बैक ले गर्दछ ।

✅ अर्थतन्त्रमा मुद्राको मागलाई उत्पादनको अवस्था, ब्याजदर, मूल्यदर, वैदेशिक व्यापारको अवस्था, मौद्रिकरणको दर , वित्तीय संस्थाहरुको व्यापकता जस्ता कुराले प्रभाव पार्दछ ।

✅ त्यस्तै मुद्राको आपुर्ति केन्द्रीय बैकको मौद्रिक नीति तथा वाणिज्य बैकहरुको क्रियाकलापबाट प्रभावित हुन्छ ।

✅ मुद्रा बजारमा खासगरी मुद्रा, चल्ती , वचत, निक्षेप , एक वर्ष भन्दा कम अवधिको मुद्धती निक्षेप , Deposit Certificate, अल्पकालिन भुक्तानी भएका सरकारी ऋणपत्रहरु , अल्पकालिन कर्जाहरु , अन्र्तर बैक कर्जा तथा निक्षेपहरु , विदेशी मुद्रा , विदेशी निक्षेप, डाफ्ट , हुन्डी आदि  ।

✅ T-bill, Commercial Certificate, Certificate of Deposit, Eurodollars Deposits, Federal Funds, banker's fund, Bankers Acceptance, Repurchase Agreement etc.

✅ High liquidity, Low risk, Marketable, Low default etc are its qualities.

ख. पूँजी बजार (Capital Market)

✅ १ वर्ष भन्दा बढी अवधिको वित्तीय कारोवारलाई पूँजी बजारको रुपमा लिईन्छ ।

✅  यसको नियमन नेपाल धितोपत्र बोर्डले गर्दछ ।

✅  पूँजीबजार अन्र्तगत ऋणपत्र, बचतपत्र, शेयरपत्र, दीर्घकालिन ऋण, आदिको कारोवार हुन्छ ।

✅  पूँजीबजारको महत्वपूर्ण पक्ष ऋणपत्र र शेयर हो ।

✅ ऋणपत्रमा खासगरी दीर्घकालिन अर्थात १ वर्ष भन्दा बढी अवधि भएका ऋणपत्र समावेश हुन्छन् ।

✅  धेरै प्रकारका ऋणपत्रहरु निश्कासनमा आउने भएतापनि दीर्घकालिन र सरकारी ऋणपत्रमा विकास ऋणपत्र र राष्ट्रिय वचत पत्र प्रमुख हुन् ।

    ↪ Capital Market Instrument:

1.            Common Stock

2.            Preferred Stock

3.            Corporate Bond like NIBL, EBL

4.            Government Bond

5.            Municipal Bond (not used in Nepal)

6.            Mortgaged Bond

7.            Units of Mutual Fund ( Siddhartha and Nabil ) 

नेपालमा पूँजीबजारका प्रमुख समस्याहरु:-

✅ बैकिङ्ग ज्ञानको कमी,

✅ सीमित ऋणपत्र,

✅ वित्तीय संस्थाहरुको सीमित क्रियाकलाप,

✅ उद्योगको विकास नहुनु,

✅ सरकारी नीतिमा हुने परिवर्तन,

✅ औधोगिक शिक्षाको अभाव,

✅ जटिल कानूनी औपचारिकता,

✅ राजनीतिक दबाब

✅ अनुत्पादक खर्च आदि ।

सरकारी ऋणपत्र सम्बन्धि संक्षिप्त जानकारी:-

✅ नेपाल सरकारको वार्षिक बजेटमा उल्लेखित आन्तरिक ऋण रकम नेपाल सरकारको आवश्यकता अनुसार सरकारकै जमानत र अनुरोधमा सरकारको बैक ने.रा.बैक मार्फत संकलन हुन्छ ।

✅ यसरी सरकारलाई आवश्यक वित्तीय स्रोत संकलन गर्न राष्ट्रिय स्तरमा सरकारी ऋणपत्रहरु वा सुरक्षणपत्रहरु जारी गरिन्छ ।

✅ प्रचलित कानूनको अधिनमा रही ने.रा.बैकले विभिन्न प्रकारका एवं अवधिका ऋणपत्रहरु निश्काशन गरी बैक तथा वित्तीय संस्था , गैर वित्तीय संस्था साथै नेपाली नागरिकबाट सरकारलाई आन्तरिक ऋण संकलन गर्ने गरेको छ ।

✅ वि.स २०१८ सालमा ३ महिना अवधिको Treasury Bill पहिलोपटक निश्कासन भएबाट सरकारी ऋणपत्रको सुरुवात भएको हो ।

हाल नेपाल सरकारले निम्न ५ प्रकारका विभिन्न सरकारी ऋणपत्र निश्कासन गर्दै आएको छ:-

क. Treasury Bill:-

✅ सरकारलाई आवश्यक छोटो समयावधिको रकम संकलन गर्न तथा बजारमा मुद्राको सन्तुलन कायम गर्न ने.रा.बैक बाट जारी गरिएको वित्तीय औजारलाई ट्रेजरी बिल भनिन्छ ।

✅ यो २८, ९१, १८२, ३६४ दिने गरी ४ विविध अवधिको हुन्छ भने बोलकबोल प्रक्रियाबाट म्ष्कअयगलत मा जारी हुन्छ ।

✅ यो बील सरकारको आवश्यकता अनुसार प्र्रत्येक सोमबार निश्कासन हुन्छ । यसमा ब्याजदर तोकिएको हुँदैन बोलकबोलमा जारी हुन्छ । 

ख. Development Bond

✅ सरकारको विकास कार्यलाई आवश्यक साधन स्रोत जुटाउने उदेश्यले व्यक्ति तथा संस्थाले खरिद गर्न सक्ने गरी सरकारले जारी गरेको ऋणपत्रलाई विकास ऋणपत्र भनिन्छ ।

✅ यो अंकित मूल्यमा निश्कासन भई बोलकबोल प्रक्रियाबाट ब्याजदर अथवा Coupon rate निर्धारण हुन्छ ।

✅Nepal Stock Exchange मार्फत दोस्रो बजारमा यसको खरिद बिक्रि हुन्छ ।

ग. Citizen Bond

✅ निश्चित ब्याजदर तोकी नेपाली लगानीकर्ताहरुले मात्र खरिद गर्न सक्ने गरी जारी गरिने मध्यकालिन अवधिको ऋणपत्र नागरिक वचतपत्र हो । यो कम्तीमा १० हजार रुपैयाको हुन्छ । यसलाई नागरिकले मात्र खरिद गर्न सक्छन् ।

घ. National Bond

✅ निश्चित ब्याजदर तोकी गैर संस्थागत तथा नेपाली नागरिकल मात्र खरिद गर्न सक्ने गरी जारी हुने मध्यकालिन अवधिको ऋणपत्र राष्ट्रिय वचत पत्र हो ।

✅ अर्थात छरिएर रहेको स सानो बचत परिचालन गरी देशको आर्थिक विकासमा सहयोग पुर्याउनु यो वचतपत्रको उदेश्य हो ।

 

ङ. Foreign Employment Bond

ड्रोजगारीका लागि विदेशमा रहेका वा नेपाल फर्केको ३ महिना नपुगेका नेपाली नागरिकहरुले वा ल्च्ल् हरुले मात्र खरिद गर्न पाउने गरी निश्चित ब्याजदर तोकी नेपाली रुपैयामा जारी हुने मध्यकालिन अवधिको बचतपत्रलाई वैदेशिक रोजगार बचतपत्र भनिन्छ । आ.व २०६६।६७ को बजेट मार्फत यसलाई शुरु गरिएको हो ।

तयार गर्नेः http://www.dbarjel.com.np/